“Eindverantwoordelijke” maakt een goede kans op de titel “woord van het jaar 2020”. Voor zo’n beetje alles wat er mis gegaan is, wordt tegenwoordig gezocht naar een eindverantwoordelijke. Technisch gezien is dat degene die aan het eind van afschuifketen zit, en dat zijn bijna altijd hoger geplaatsten die hun gezicht nog nooit hebben laten zien op “de werkvloer”. Hun voornaamste functie is “verantwoordelijk zijn” – een onzichtbare bezigheid zonder taakomschrijving, maar met een prima honorering. En soms, als het niet anders kan, een aftreden. Wat meestal eerder uitpakt als een carrièreswitch dan als een strafontslag.
De afgelopen maanden zijn er – met name in het kader van de toeslagenaffaire – nogal wat pijlen gericht op Mark Rutte. Niet ten onrechte, hij is gewoon eindverantwoordelijk voor veel ellende die de afgelopen jaren is aangericht. Maar hij wordt straks waarschijnlijk gewoon weer het torentje ingestemd. Eindverantwoordelijkheid is een prima bliksemafleider voor diegenen die het allemaal niet geweten, maar wel gedaan hebben. En het is wel zo nuttig dat eindverantwoordelijken zo belangrijk zijn, dat ze alleen in hele erge gevallen de laan uitgestuurd kunnen worden. Zo blijft de status quo tenminste overeind.
Wie wat mis ging werkelijk wil veranderen, moet de aandacht ook richten op de beginverantwoordelijken: diegenen die de opdrachten van hogerhand uitvoeren. De eindverantwoordelijke Rutte sprak in één van zijn talloze excuusspeeches van een “systemisch probleem” om racisme en discriminatie in Nederland aan te duiden. Slim om het een probleem te noemen – zo blijft het menselijk gedrag netjes buiten schot. Net zoals het slim is om te constateren dat het aan de regels ligt: zo blijven de uitvoerders van die regels buiten schot.
Maar het blijft een feit dat zonder belastingmedewerkers die geen bezwaar hebben tegen keiharde terugvorderingsmaatregelen de kans geringer was geweest, dat er net zolang beroep aangetekend, zwartgelakt en vergeten werd tot er een nationaal drama ontstond.
Zonder personeelsfunctionarisssen die brieven met een anders getinte naam gedachteloos terzijde schuiven, is de kans geringer dat discriminatie een systemisch probleem wordt.
Zonder uitvoeringsfunctionarissen die mensen met een uitkering naar iedere werkomgeving die zich aandient toesturen, is de kans geringer dat straks grote groepen mensen niet meer kunnen werken omdat men vond dat ook ongezonde arbeid passend is.
Zonder IND-medewerkers die iedere komma twee keer wegen omdat we anders worden overstroomd met asielzoekers, is de kans geringer dat vluchtelingen in nood straks nergens meer heen kunnen. Enzovoorts. De stelling “regels zijn regels” is net zomin een excuus als “Befehl ist Befehl” dat ooit was, en een fatsoenlijke uitvoeringspraktijk begint van onderaf.
Mogen we daarom 2021 misschien tot het jaar van de beginverantwoordelijken uitroepen? Als iedereen zich gewoon wat vaker afvraagt of wat hij routinematig doet geen schade of verdriet berokkent aan anderen hoeven we niet aldoor op zoek naar eindverantwoordelijken om daar de wijzende vinger op te richten. Laat iedere beginverantwoordelijke voor zichzelf de verantwoording nemen om in zijn werk te bepalen en desnoods door te zetten wat billijk en verantwoord is. Dan hoeven eindverantwoordelijken niet aldoor op zoek naar verklaringen en excuses voor wat er allemaal “zo vreselijk is mis gegaan” en hoeven belastingbetalers, sollicitanten, cliënten en andere medeburgers niet continu te soebatten om een eerlijke en onbevooroordeelde behandeling.
